Logor na Crvenom krstu

Jevrejska zajednica na teritoriji Niša imala je izuzetno dugu i bogatu tradiciju. U periodu između dva svetska rata, u Nišu je živelo između 300 i 400 članova jevrejske zajednice koji su bili u potpunosti inkorporirani u dominantne društvene, kulturne i političke tokove života u Kraljevini Jugoslaviji.

Slomom Kraljevine Jugoslavije, nakon Aprilskog rata 1941. godine i uspostavljanjem nemačkog vojno-okupacionog aparata, u Nišu su, kao i na ostalim delovima okupirane teritorije, usledile etape koje su vodile ka sistematskom uništavanju Jevreja. One su se najpre ogledale kroz popisivanje celokupnog jevrejskog stanovništva, zatim obeležavanje, koje je podrazumevalo nošenje Davidove zvezde i žute trake, ograničavanje kretanja, konfiskovanje imovine, kao i slanje na prinudni rad. Jedan deo izbeglica iz raznih krajeva Evrope, koji je pre početka rata bio zbrinut u Kuršumlijskoj banji, sa dolaskom Nemaca bio je preseljen u jevrejske i srpske porodice u Nišu, Leskovcu i Prištini. Tako se u Nišu našlo još 155 jevrejskih emigranata koji su bili podvrgnuti istim merama kao i domaći Jevreji.

Već u oktobru 1941. godine, u skladu sa nemačkom naredbom, u hotelu „Park” su okupljeni odrasli niški Jevreji i internirani u novoosnovani logor na Crvenom krstu. U isto vreme u logor su sprovedeni i pohapšeni niški Romi. Među zatočenicima je bilo i političkih protivnika, ustanika i viđenijih ljudi iz Niša koji su bili dovedeni kao taoci. Do kraja godine u logoru su zatočeni preostali muški Jevreji iz Niša i okoline, dok su žene i deca počeli da pristižu od početka 1942. godine.

Logor pod upravom Gestapa nalazio se na mestu nekadašnje kasarne jugoslovenske vojske, u blizini železničke stanice, a od aprila 1941. godine funkcionisao je kao privremeni logor za ratne zarobljenike jugoslovenske vojske i kao zatvor za protivnike režima Rajha. Bio je opasan dvostrukim redom boljikave žice, dok su se u logorskom prostoru nalazili pravougaona zgrada sa prizemljem, spratom i potkrovljem, dodatne logorske prostorije, kao i kule osmatračnice. Život Jevreja u logoru bio je naročito težak. Oni su u bili primorani da odlaze na prinudni rad, a pored toga je nad njima vršena stalna psihička i fizička tortura. Uslovi života u logoru, imajući u vidu nemogućnost održavanja higijene, hladnoću i lošu ishranu, bili su izuzetno teški.

Uoči pripremane velike odmazde nad zatočenicima logora, 12. februara 1942. godine izvedeno je prvo bekstvo, značajnijih razmera, u nacističkim koncentracionim logorima. Međutim, planirane odmazde su ipak izvršene, tako da je u februaru 1942. godine na Bubnju, u blizini Niša, izvršeno masovno streljanje više od 850 zatvorenika Kaznenog zavoda i Crvenog krsta. Među žrtvama su bili skoro svi muški Jevreji iz logora Crveni krst, kao i jedan deo Roma i Srba. Žene i deca iz logora Crveni krst su krajem februara 1942. godine vozovima deportovani u logor na Starom sajmištu, gde su ubrzo stradali u dušegupkama. Preostali Jevreji iz logora Crveni krst streljani su na Bubnju do februara 1943. godine. Gotovo čitava jevrejska zajednica u Nišu je uništena tokom Holokausta.

Logor Crveni krst je opstao do 1944. godine. Za to vreme je funkcionisao kao privremeni logor iz koga su zatvorenici odvođeni izvan granica Kraljevine Jugoslavije, ili su streljani na Bubnju. Na mestu nekadašnjeg Crvenog krsta, a u znak sećanja na više od 30.000 zatvorenika koji su prošli kroz logor, danas se nalazi Memorijal „12. februar”.

Literatura: Zoran Milentijević, Jevreji zatočenici logora Crveni krst, Niš 1978, Miroslav M. Milovanović, Nemački koncentracioni logor na Crvenom krstu i streljanja na Bubnju, Beograd 1983, Nebojša Ozimić, Logor na Crvenom krstu, Niš 2011, Ivana Gruden Milentijević, Nebojša Ozimić, Niški Jevreji u logoru Sajmište, Niš 2017.