Logor na Sajmištu

Početkom tridesetih godina XX veka, u neposrednom komšiluku jugoslovenske prestonice, na levoj obali Save, nalazio se samo veliki močvarni predeo. Odluka o izgradnji Beogradskog sajma, kao simbola ekonomskog i tehnološkog napretka Kraljevine Jugoslavije, doneta je 1936. godine. Na velikom prostoru oko centralne kule bilo je postavljeno pet jugoslovenskih paviljona: paviljon „Nikole Spasića”, namenjen francuskim i holandskim izlagačima, zatim nacionalni nemački, italijanski, mađarski, rumunski, čehoslovački i turski paviljon, a 1940. godine započeta je izgradnja sovjetskog paviljona. Stižući do sajma velelepnim mostom Kralja Aleksandra, Beograđani su bili u prilici da uživaju u kulturnim događanjima, ali i atraktivnim izložbama nekih od najpoznatijih evropskih brendova poput „Škode” i „Filipsa”, koji bi na sajmu promovisali svoje inovativne sadržaje.

U Kraljevini Jugoslaviji, a naročito u Beogradu gde su bili najbrojniji, Jevreji su do 1940. godine i prvih jugoslovenskih antisemitskih naredbi, koje su nagovestile potonja zbivanja, nesmetano učestvovali u svakodnevnom životu poput ostalih sugrađana. Nemačkom okupacijom dela jugoslovenske teritorije, koju je pratilo uspostavljanje strogih antisemitskih zakona, počevši od aprila 1941. godine, jevrejsko stanovništvo palo je u nemilost, a nad njima je počela da se sprovodi politika potpune dehumanizacije. Isti zakoni važili su i za Rome, ali prevashodno za čergare, odnosno one koji nisu mogli da dokažu posedovanje stalnog prebivališta. Nakon obeležavanja, konfiskovanja imovine, ograničavanja slobode, diskriminacije svake vrste i upućivanja na prinudni rad, od avgusta 1941. godine započela su masovna hapšenja muškog jevrejskog i romskog stanovništva iz Beograda i Banata. Muškarci stariji od 14 godina internirani su u novoosnovani logor Topovske šupe. Izuzev 200 – 300 Jevreja, svi zatočenici ovog logora su streljani.

U skladu sa nemačkim rasnim zakonima, ukupno jevrejsko stanovništvo, bez obzira na pol i starost, bilo je označeno kao „neprijatelj koji mora biti eliminisan“. Tako je, krajem oktobra 1941. godine, nakon što se prvobitna lokacija u Sremskoj Mitrovici zbog močvarnog terena pokazala neadekvatnom, doneta odluka o osnivanju logora na prostoru nekadašnjeg Beogradskog sajmišta. Ovde je trebalo da budu smeštene žene, deca i svi prostali muškarci jevrejskog i romskog porekla. Prema podeli teritorije Kraljevine Jugoslavije, istočni deo Srema, a samim tim i predeo na kome je bio Beogradski sajam, nalazio se na prostoru Nezavisne Države Hrvatske. Ipak, postignut je dogovor da uprava logora na Starom sajmištu, odnosno Jevrejskog logora „Zemun”, pripadne nemačkom vojno-upravnom aparatu koji se i starao o snabdevanju logora.

Prva grupa Jevreja iz Beograda je 8. decembra 1941. godine dovedena do logora pontonskim mostom, s obzirom na to da je most Kralja Aleksandra, a danas Brankov most, bio porušen u Aprilskom bombardovanju. Dok su prvi zatvorenici stizali još je trajala adaptacija sajamskog prostora za potrebe logora. Sanacija objekata i njihovo obezbeđivanje dodeljeno je nemačkoj organizaciji Todt (čiji se logor nalazio u neposrednoj blizini Starog sajmišta). Na sanaciji je radila i preostala grupa Jevreja iz Topovskih šupa, koji su takođe prebačeni u logor na Starom sajmištu. U logoru se ubrzo našlo celokupno jevrejsko stanovništvo sa teritorije nemačke okupacione zone, a broj zatočenika raspoređenih po nekadašnjim sajamskim paviljonima narastao je na oko 7.000. Među njima je bilo oko 6.300 Jevreja i 600 Roma. Sačuvana pisma Hilde Dajč, mlade bolničarke koja se dobrovoljno prijavila da pruža pomoć u ambulanti logora, upućena njenim prijateljicama, predstavljaju pravu retkost i neprocenljivo svedočanstvo o uslovima života u logoru. Smeštaj u paviljonu je podrazumevao kvadratni metar prostora po osobi i drveni ležaj na kome je bila posuta slama. Kuhinja, nužnici i kupatila bili su raspoređeni u drugim prostorijama, a do njih su zatvorenici mogli dolaziti samo u okviru za to predviđenih termina. Pored bolesti, usled hladnoće i neadekvatnih higijenskih uslova, jedan od uzroka oboljevanja bila je glad, s obzirom na to da je ishrana logoraša bila na izuzetno niskom nivou.

O daljoj sudbini zatočenika logora na Starom sajmištu, dugo se promišljalo. Prvobitna namera o masovnim deportacijama logoraša na Istočni front, sa logističke strane predstavljala je krupan poduhvat, zbog čega je doneta odluka da se „konačno rešenje jevrejskog pitanja” sprovede na domaćem tlu. Pre uspostavljanja gasnih komora, kao sredstava za masovno uništenje na okupiranom prostoru Srbije, Poljske i Sovjetskog Saveza, žrtve su bile likvidirane u hermetički zatvorenim vozilima u kojima su ubijane izduvnim ugljen-monoksidom. Poznate dušegupke imale su svoju predratnu istoriju, kada su, u procesu eutanazije sprovođenom u Trećem rajhu, služile za ubijanje mentalno obolelih osoba. Vozilo marke „Zaurer” iz Berlina, počevši od marta 1942. godine, svakodnevno je prevozilo svoje putnike sa Starog sajmišta – u smrt. Do maja iste godine, kada su nemačke vlasti ponosno istakle da je jevrejsko pitanje u Srbiji rešeno, izuzev Roma koji su uspeli da pribave potvrde o prebivalištu i oko 50 Jevrejki udatih za hrišćane, svi logoraši stradali su na putu ka masovnim grobnicama u Jajincima nadomak Beograda.

Kako Jevreja više nije bilo u logoru, on dobija naziv Prihvatni logor „Zemun”. Ovde su nadalje zatvarani politički neprijatelji, koji su potom bili deportovani ka radnim logorima u zemlji i izvan nje. Kroz logor je do njegovog gašenja prošlo oko 30.000 zatvorenika, od kojih je čak trećina stradala usled različitih tortura, bolesti ili iscrpljenosti, što pruža jasan uvid u to kakvi su bili uslovi života u njemu. Zatočenici Starog sajmišta u drugoj fazi njegovog postojanja su u najvećem broju bili Srbi, pretežno sa teritorija Nezavisne Države Hrvatske i Bosne, ali ne treba izostaviti ni Hrvate, Bošnjake, Italijane, Grke, Albance i Jevreje dovođene iz različitih delova bivše jugoslovenske države. Tokom savezničkog bombardovanja u aprilu 1944. godine, logor na Starom sajmištu je bio pogođen. Tom prilikom nastradao je jedan broj logoraša. Krah nemačkog sistema se uveliko nazirao, a nekoliko meseci pre gašenja logora njegova uprava je prešla pod ingerencije Nezavisne Države Hrvatske. Poslednji zatočenici logora na Starom sajmištu, baš kao i decembra 1941. godine, bili su Jevreji. Ovoga puta radilo se o Jevrejima sa teritorije Kosova koji su bili na putu ka logoru Bergen-Belzen.

Sećanje na Jevreje, kao žrtve stradanja u logoru na Starom sajmištu, bilo je prisutno i u ranoj fazi postojanja socijalističke Jugoslavije. O ovome najbolje svedoče izgradnja Spomenika Jevrejskim žrtvama fašizma, arhitekte Bogdana Bogdanovića, na Jevrejskom groblju iz 1952. godine, kao i početak izgradnje Spomen-parka „Jajinci” iz 1951. godine. Postavljanje prve memorijalne ploče na lokaciji nekadašnjeg logora, 1974. godine, kao i spomenik otkriven deset godina nakon toga, imali su za cilj promovisanje antifašističke borbe, dok je sećanje na Holokaust u tom trenutku bilo marginalizovano. Takav trend nastavljen je i tokom naredne decenije, kada je, diktirano tadašnjim političkim i ideološkim stremljenjima, započet proces udaljavanja od jugoslovenskog nasleđa. U skladu sa takvim tendencijama treba promišljati o simbolici spomenika na Starom sajmištu izgrađenom 1995. godine, pri čemu se neskriveno sugeriše da je reč o mestu sećanja na Srbe stradale u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Par godina unazad, ali i danas, u Republici Srbiji vode se ozbiljne debate koje pokreću širok spektar pitanja vezanih za izgradnju Memorijalnog centra na Starom sajmištu, a traganje za njihovim odgovorima neodvojivo je od saznanja o prošlosti logora i što je najvažnije, svim njegovim žrtvama.

Literatura: Jovan Bajford, Staro sajmište. Mesto sećanja, zaborava i sporenja, Beograd: Beogradski centar za ljudska prava, 2011, Venceslav Glišić, Teror i zločini nacističke Nemačke u Srbiji 1941-1944, Beograd: Rad, 1970, Milan Koljanin, Nemački logor na Beogradskom sajmištu 1941-1944, Beograd: Institut za savremenu istoriju, 1992.