Logor Topovske šupe

Uporedo sa nemačkim osvajanjima tokom Drugog svetskog rata, namera o sistematskom uništavanju Jevreja na okupiranim teritorijama sve se više uobličavala, kao i konkretne metode za konačno rešenje jevrejskog pitanja. Uspostavljanjem upravnog i vojnog aparata na prostoru nemačke okupacione zone u Kraljevini Jugoslaviji, nove vlasti su već od aprila 1941. godine počele sa registrovanjem jevrejskog stanovništva i donošenjem naredbi u skladu sa antisemitskim zakonima. Veliku podršku u njihovom sprovođenju pružali su predstavnici domaće uprave i beogradske Specijalne policije.

Sistem interniranja, prema različitim kriterijumima označenih krivaca, u koncentracione logore, uveliko je bio uspostavljen u Trećem rajhu. Nakon Aprilskog bombardovanja, veliki broj Jevreja iz Beograda je u okviru obaveznog prinudnog rada bio angažovan na sanaciji kompleksa na voždovačkoj Autokomandi u Beogradu, na kome su se nalazile kasarna, garaža i magacin vojske Kraljevine Jugoslavije. U kratkom periodu, do jula 1941. godine, postojeća infrastruktura služila je za smeštaj srpskih izbeglica iz Nezavisne Države Hrvatske. Iako tačan datum nije poznat, u avgustu 1941. godine, pomenuti prostor vojnog karaktera dobio je novu namenu, te je, poput Banjice, pretvoren u koncentracioni logor za Jevreje i Rome – Topovske šupe.

 Lokacija logora, koji je bio smešten pored tramvajske linije, stadiona i škole, bila je veoma prometna, a dok se život Beograđana odvijao normalnim tokom, Topovske šupe su primile svoje prve zatočenike. Nakon hapšenja krajem avgusta 1941. godine, između 2000 i 4000 muških banatskih Jevreja, prethodno deportovanih u Beograd, odvedeno je u logor. U narednim mesecima su tokom racija pohapšeni i utamničeni svi odrasli muški Jevreji iz Beograda, a zatim i iz ostalih delova nemačke okupacione zone. U skladu sa brojnošću beogradske jevrejske zajednice, zastupljenost beogradskih Jevreja u logoru bila je najveća. Pored Jevreja, diskriminisani na osnovu rasnih zakona, Romi su nakon izvršenih hapšenja po beogradskim romskim naseljima takođe bili zatočeni u Topovskim šupama. Zatvorenici su iz logora odlazili na prinudni rad u samom gradu, dok bi svaki pokušaj bekstva iz tako striktno nadziranog sistema bio kažnjavan smrću. Svakodnevni povratak u logor značio je suočavanje sa surovim uslovima života: tortura čuvara bila je vrlo česta, pojedinac je imao malo vlastitog prostora, spavalo se na hladnom podu od dasaka, a hrana koju je uspevao da obezbedi Savez jevrejskih opština bila je veoma oskudna.

Na početku postojanja logora, ukoliko bi došlo do partizanskih diverzija, izvestan broj zarobljenika odvođen je na streljanja u svojstvu talaca. Sa uvođenjem strogih nemačkih mera koje su podrazumevale odmazdu nad 100 civila za jednog ubijenog nemačkog vojnika i 50 za ranjenog, počevši od septembra 1941. godine, logor Topovske šupe postao je centralno mesto odakle su za takvu namenu uzimani taoci. Pod izgovorom prelaska u drugi logor ili odlaska na prinudni rad, do novembra 1941. godine, kada je logor raspušten, većina zatvorenika bila je odvedena na masovna streljanja koja su se odvijala na stratištima u Jabuci kod Pančeva, Jajincima, Deliblatskoj peščari i drugim mestima. U logor Topovske šupe tokom perioda njegovog postojanja bilo je internirano oko 5000 muških Jevreja iz Banata, Beograda i drugih delova okupirane teritorije, kao i oko 1500 Roma. Decembra 1941. godine, između 200 i 300 preostalih muških Jevreja iz logora Topovske šupe prebačeno je u novoosnovani logor na Starom sajmištu, kao poslednjem pribežištu jevrejskih žena, dece i Roma pred putovanje dušegupkama ka sigurnoj smrti. 

Nakon oslobođenja Beograda, prostor nekadašnjeg logora Topovske šupe povratio je funkciju vojnog objekta, te je služio potrebama Jugoslovenske Narodne Armije. Prva memorijalna ploča na objektu Topovske šupe iz 1951. godine bila je posvećena „drugovima palim za pobedu narodne revolucije i nezavisnost otadžbine“ i ničim nije sugerisala da se nalazila na prostoru nekadašnjeg logora. U narednom periodu postojale su različite inicijative za transformacijom ove lokacije, dok su planovi za osnivanjem tržnog centra na tom mestu i dalje prisutni. Prvo obeležavanje i imenovanje Jevreja i Roma kao žrtava logora Topovske šupe potiče iz 2005. godine, kada je na zid objekta postavljena memorijalna ploča. Ovo podsećanje na žrtve Holokausta u Srbiji je u međuvremenu skinuto, a 2. maja 2019. godine, na Dan sećanja i hrabrosti, predstavnici Jevrejske opštine Beograd otkrili su novu memorijalnu ploču stradalima u prvom logoru za Jevreje i Rome u Srbiji.

Literatura: Nenad Žarković, „Prolazni logor Topovske šupe“, Nasleđe, br. 10 (2009), str. 103-112; Dragan Cvetković, „Logori Topovske šupe i Sajmište kao centralna mesta holokausta u okupiranoj Srbiji – numeričko određenje i kvantitativna analiza“, Istorija 20. veka : časopis Instituta za savremenu istoriju, br. 1 (2018), str. 69-92, Milovan Pisarri, Beleške o istoriji logora Topovske šupe u Beogradu: avgust – novembar 1941, www.topovskesupe.rs